Piše: prof. dr Aleksandar Dunđerović
Stogodišnjica početka Prvog svetskog rata, sticajem okolnosti, poklapa se sa 100 godina od rođenja Džoan Litlvud. Pozorište Rojal Stratford Ist iz Londona obnovilo je produkciju predstave „Ah, kakav divan rat”, uz priznanja i kritike i publike. Predstava će se, zbog svoje popularnosti, ponovo naći na repertoaru u januaru 2015. godine. Proslava života i rada Džoan Litlvud obeležava se širom Velike Britanije uz različite produkcije njenog najvažnijeg komada, razgovore i predavanja o njenoj pedagoškoj i pozorišnoj zaostavštini. Na njen rođendan, 6. oktobra, jubilej je obeležen prigodnim televizijskim i radio programima, a Kraljevska pošta joj je ukazala čast puštajući u promet marku sa njenim likom.
(Foto: Roman Kanjoni, Theatre Royal Stratford East)
Istovremeno, u godini jubileja početka Prvog svetskog rata, širom sveta postoji snažna svest o potrebi da se obeleži ova prekretnica u istoriji ljudske civilizacije, tako se dva jubileja prožimaju. Značaj predstava „Ah, taj divan rat” Litlvudove i njenog ansambla iz 1963. godine je dvojak: smatra se jednim od najboljih anti-ratnih tekstova povezanih sa Prvim svetskim ratom, ali i njenim najznačajnijim doprinosom savremenom pozorištu. Estetika predstave je zasnovana na grupnom učešću, fragmentarnom modelu sa brzim smenjivanjem scena, mešavini medija (projekcije, songovi i muzika, fizički teatar, verbalno pozorište), kao i označavanju lokacije radnje jednostavnim objektima.
Sa distancom od preko 50 godina, lako je posmatrati ovo delo kao dramski tekst, ali to je bila praizvedba u kojoj je dramaturgija bila rezultat grupnog kreativnog procesa, vođenog od strane autora i glumaca zajedno. Produkcija je označila trijumf i uspeh kolektivnog pravljenja pozorišta, sa akcentom na predstavi i grupnoj kreativnosti, pre nego na odnosu glumac-lik. Ovakav pristup je imao značajn uticaj na dalji razvoj pozorišta u Velikoj Britaniji kroz kontinuirani rad pozorišta Rojal Stratford Ist i Ist 15, kao i trening programa vođenih od strane saradnika Litlvudove, Filipa Hedlija. Takođe, ovaj pristup je uticao na rad Džona Godbera, kao i na pozorišnu teoriju Ričarda Šeknera.
Početna tačka za predstavu je bio radijski mjuzikl „Dugi, dugi put” Čarlsa Čiltona, emitovan na radiju BBC 1962. godine, u čast veterana Velikog rata. Mjuzikl je posvećen sećanju na Čiltonovog oca koji je poginuo u ratu i na ironičan način sučeljavao je dokumentarni materijal o ratnoj stvarnosti, sećanja na pesme iz tog vremena i songove iz predstava sa Vest Enda, koji su romantizovali ceo kontekst.
Stavovi Džoan Litlvud su bili dobro poznati: vezana za antiratnu kulturu ranih 1960-tih (vezano za rat u Vijetnamu ili I američki rat, kako se nekada naziva – II američki rat je rat sa arapskim svetom), prezirala je vojsku i sve što je ona predstavljala. Prisustvo američkih trupa i umešanost u rat je obeležila generacije kasnih 50-tih i ranih 60-tih i imalo je ogroman uticaj na razvoj britanskog i američkog antiratnog pokreta.
Litlvudova je, u početku, odbijala ideju korišćenja epskog radijskog mjuzikla, pošto nije prihvatala da se oslanja na kulturu uniformi, realizma i sentimentalizma. Umesto toga, odlučila je da koristi popularnu zabavu baziranu na pantomimi, komediji del arte i kostimima. Koristila je pesme britanskih vojnika iz rata. Bila je pod velikim uticajem Brehta i epskog pozorišta, pozicionirajući ulogu svoje scenske poetike kao sredstva za buđenje političke svesti kod publike. Kostimi i songovi su korišćeni za pravljenje distance. Predstava se oslanjala na tradiciju britanskog „populističkog pozorišta”. Publika je odvedena na putovanje kroz različite prostore, od šatora za mobilizaciju i vojne, balske dvorane, do rovova i fronta. Scenografija je bila minimalistička, dok objekti nagoveštavaju lokaciju, praćeni projekcijama vesti i statistika žrtava rata.
Bilo je to multimedijalno pozorište, zasnovano na asocijacijama na predstave, koncerte i pantomime iz ranog 20. veka, tradicionalnim u britanskim letovalištima: porodičnoj zabavi, koja je ogoljavala grotesku pozicije ljudskog bića u ratu. Napravljeno je neobično, populističko pozorište, u kome su glumci igrali mnogo rola – vojnike, generale, sifražetkinje, profitere, špijune, političare – sve u serijama kratkih scena, pokazujući suštinu epskog pozorišta – kako su oni glumci koji glume u predstavi. Analogija ne može biti direktnija – mi smo svi pioni u ulogama u istoriji, koju definišu drugi, u cirkusu horora.
Predstavu je naručio Gari Raflsa, partner Litlvudove i direktor Kraljevskog pozorišta, kako bi se radijski mjuzikl pretvorio u dramu, međutim, ona je odbila tekst. Materijal za predstavu se rodio iz kolektivnog istraživanja glumačkog ansambla. Ona ih je poslala da nauče sve što mogu o Velikom ratu. Odlazili su u biblioteke i muzeje, kako bi se informisali. Po završetku individualnih istraživanja, grupa se okupljala da podele najjače lične utiske, koji su postajali materijal za improvizacije. Predstava počinje veoma slavljenički i jubilejski, raspoloženo i komički, dok prva eksplozija dolazi uoči pauze. Drugi čin je pun smrti i destrukcije, što uspostavlja emocionalni kvalitet. „Ah, kakav divan rat” je kolektivno stvarana drama koja nudi drugačiji pogled na rat, uključujući one koji su u toku i one koji će se tek dogoditi. Predstava je imala veliki uspeh u Parizu iste godine, još više u Njujorku 1964. godine, koristeći lokalne informacije o američkim ratnim profiterima koji su se obogatili prodajom oružja i prodajom neispravnog oružja.
Nekih šest godina kasnije, čuveni britanski filmski reditelj Ser Ričard Atenborou, režirao je filmsku verziju predstave sa zvučnom podelom u kojoj su bili Dirk Bogart, Džon Gilgud, Lorens Olivije i Megi Smit. Jedna od najčuvenijih scena se može videti na https://www.youtube.com/watch?v=fHObCL2luMw
Najnovija postavka u Stratford Ist pozorištu iz 2014. godine je zadržala iste muzičke elemente praizvedbe. Ono što je ovu produkciju učinilo još relevantnijom za današnju publiku je kontroverza koju je izazvala svojim viđenjem Velikog rata, kao uostalom i bilo kog rata. Konzervativniji, kao i oni kritičari naklonjeni ratu su je videli kao levičarski mit (Majkl Gav, Daily Telegraph). Ipak, ovo je projekat koji bi trebalo dovesti i u Srbiju, pogotovo zbog njene uloge u Prvom svetskom ratu, kao i ratovima koji su prethodili II američkom ratu (bombardovanje Srbije 1999. godine).
Autor je Šef studija drame i pozorišta
Univerzitet koledž Kork, Irska
Reditelj Kolectiv Theatre Ireland Ltd.
Prevod: Filip Vujošević