Veliki jubilej – 180 godina Kir Janje
Za naše pozorište Kir Janja ima višestruki značaj tim pre što je njegov plemeniti autor, čije ime krasi našu kuću, velikan srpske kulturne baštine, a srž autentičnosti našeg teatra čini upravo njegovo delo – kaže za „Ludus“ Ivan Đorđević, direktor i glumac Narodnog pozorišta „Sterija“ u Vršcu
Bojana Ivanov Đorđević
Kada je 1945. osnovano, Narodno pozorište „Sterija“ prvim podizanjem zavese u konačno institucionalizovanom teatru, u rodnom gradu Jovana Sterije Popovića, publici je najpre ponudilo upravo Kir Janju u rediteljskoj postavci Vladimira Savića, već poznatog vršačkog glumca, koji je i igrao Petra u toj inscenaciji. Predstava pripremljena postojećim snagama u Vršcu, i uz podršku drame Pozorišta u Pančevu, čiji se glumci pojavljuju u ulogama Kir Janje, Kir Dime i Mišića, zabeležena je kao doživljaj posebne vrste i u isto vreme označila početak posleratnog pozorišnog života u Vršcu. Zbog toga ovaj komad za Vršac predstavlja uvek poseban izazov i zadatak, a odgovornost sa kojom se Kir Janja iznova vraća na repertoar uvek je veća.
U 2017. godini Narodno pozorište „Sterija“ obeležava 180 godina Kir Janje, evocirajući u isto vreme i uspomene na osnivanje malog ali značajnog teatra u Srbiji, posebno važnog za Vrščane za koje stvara više od sedam decenija. Neposredni podsticaj za osnivanje pozorišta dao je Dimitrije Vučenov, tada profesor Gimnazije i sekretar Gradskog narodnooslobodilačkog odbora u Vršcu okupivši krajem 1944. u prostorijama „Agitpropa“ nekolicinu istaknutih intelektualaca među kojima su bili slikar Svetislav Vuković, pesnik Vasko Popa, profesor klasičnih jezika Milan Arsenić, glumci Vladimir Savić i Vita Bogdanović, profesor nemačke književnosti dr Strahinja Kostić (prvi dramaturg NP „Sterija“)…
„Kir Janja se na vršačku pozorišnu scenu vraća kao deo programa ’Godine Sterije’ proglašene u sezoni 2015/2016, ali i u susret novom jubileju – 180 godina ovog komada. Delo neprocenjive vrednosti i značaja u domenu domaće dramske i pozorišne baštine objavljeno je 1837, a na sceni našeg teatra peti put kroz deformisani lik bogataša Kir Janje budi Sterijin raskošni duh utemeljen na ideji o umetnosti koja popravlja i koja leči naravi, usmerava ’ljubezna roda srbskog cvet’ da se kloni poroka, a umetnost teatra propoveda kao nužnost i kao lek tvrdeći da je pozorište ’vrelo prave nauke o životu’. Za naše pozorište Kir Janja ima višestruki značaj tim pre što je njegov plemeniti autor, čije ime krasi našu kuću, velikan srpske kulturne baštine, a srž autentičnosti našeg teatra čini upravo njegovo delo“, kaže Ivan Đorđević, direktor i glumac Narodnog pozorišta „Sterija“ u Vršcu.
Za drugu postavku Kir Janje na vršačku pozorišnu scenu 1947. pobrinuo se reditelj Dušan Životić što govori u prilog neospornoj popularnosti kultnog dramskog teksta u populaciji šire publike. Tvrdica se zatim vraća 1961. u rediteljskom viđenju Nikole Veselinovića, a potom 1976. u režiji Radoslava Lazića. Nakon pauze duže od dve decenije Kir Janju „na velika vrata“ vraća reditelj Vladimir Lazić poverivši naslovnu ulogu bardu Tomislavu Pejčiću, koji je prema mišljenju stručne javnosi i publike ovde odigrao ulogu života. Lazićev Kir Janja ostao je upamćen kao jedna od najizvođenijih predstava u dotadašnjoj istoriji vršačkog pozorišta.
Pomenute predstave bile su brižljivo, posvećeno i ambisiozno postavljane na repertoar NP „Sterija“ i budile pažnju i pozorišne kritike i publike. Tim pre su odgovornost i ambicija čiste i u ovoj sezoni, kada se ovom delu vraća kroz rediteljsko viđenje Gorana Cvetkovića, sa Srđanom Radivojevićem, laureatom nagrade „Ivan Vukov“ u naslovnoj ulozi. Istini za volju, proces rada tokom sezone obeležen je višestrukom krizom u pozorištu. S jedne strane skroman budžet, a s druge manjak „radne snage“ u ansamblu primoravaju upravu da se dovija u kreiranju repertoara pod teretom odogovornosti i ambicije da u Vršcu i van njega probudi nadležne za pomoć teatru koji se dugi niz godina vrti u začaranom krugu teškoća što onemogućavaju njegov dalji razvoj. Jedan model borbe je formiranje repertoara na osnovu postojećih mogućnosti, u saradnji sa umetničkim saradnicima spremnim na kompromis i pomoć u datim okolnostima. „Jedan od onih koji su ponudili pomoć u našim neprilikama jeste reditelj i pozorišni kritičar Goran Cvetković. Dugi niz godina pratio je rad ove kuće i kroz svoje kritike ukazivao zajedno sa nama na naše mogućnosti i probleme i rado prihvatio izazov postavljanja Kir Janje s verom da će Srđan Radivojević na potpuno nov i autentičan način oživeti Tvrdicu. Uveren sam da se u konačnom ishodu to i potvrdilo“, ističe Ivan Đorđević.
Sterijina komediografija nastaje na prosvetiteljskoj osnovi i ideji o pragmatizmu pozorišne, a samim tim i dramske umetnosti u domenu njenog uticaja na konkretne društvene pojave i dešavanja. U tom se smislu njegovo delo može svrstatati u red angažovane umetnosti ili bar njene preteče. U prilog ovoj tvrdnji govori činjenica da je Sterija pretežno crpeo materijal za svoje komedije iz aktuelne društvene tematike koja je nametala realistički tretman. U to vreme takav je pristup takođe odstupao od estetike romantizma i klasičnog nacionalnog zanosa koji se oseća u njegovim tragedijama. Obrađujući tematiku svoga doba, a polazeći često od konkretnih događaja u rodnom Vršcu, kako nas Milan Tokin pouzdano informiše, Sterija je svoj racionalizam obogaćivao težnjom da direktno utiče na aktuelna društvena zbivanja. On tako sa svojim komediografskim opusom zauzima specifično mesto realiste jer ga stvarnost u svojim najkonkretnijim vidovima zaista inspiriše. Zanimljiv detalj jeste i to da je Sterija još za života bio poznatiji po imenu svog Tvrdice nego po svom imenu, što jasno govori koliko je doprineo u domenu popularizacije dramske umetnosti na našim prostorima. Da autentičnost ovog komada nastaje na izvoru života slažu se gotovo svi teoretičari i istraživači, a Sava Anđelković istražujući lik Kir Janje potcrtava njegovo poreklo i prirodu na sledeći način: „Zato što je Sterijin otac iz Grčke došao u Zemun, i pošto je po preseljenju u Vršac promenio ime Papaz u Popović, postoji uvreženo mišljenje da je autor uzeo svog oca kao model za taj lik. Međutim, očev karakter je bio sasvim drugačiji, kako potvrđuju sačuvana očeva pisma. Sterija je, najverovatnije, za Janju iskoristio samo govor svog oca.“
U „predsloviju“ Tvrdice Sterija kaže: „Posle izdanija Laže i paralaže mlogi su mi ovakvog roda knjiga ljubitelji često napominjali, da ne bi bez polze bilo jošt štogod na isti način sostaviti, i sredstvom pečatnje čitateljem i čitateljkam spriopštiti.“ Delo nastalo na osnovu obećanja prijatelju dr Gavrilu Pekaroviću, nakon jednog od razgovora na temu srebroljublja, da će napisati nešto o tvrdičluku i posvetiti ga njemu, živi i jednako fascinira i publiku i pozorišne stvaraoce i teoretičare već 180 godina! Prvo izdanje Tvrdice 1837. trajno je obeležilo srpsku dramaturgiju jer ni pre ni posle njega nije nastalo nijedno delo takve autentičnosti i univerzalnosti u isto vreme, građeno na temelju klasične dramske literature. Poznati teatrolog Bora Glišić tvrdi da Kir Janja i Rodoljupci jesu u samom vrhu svetske literature, potkrepljujući tu tvrdnju činjenicom da je motiv tvrdice od Plauta, preko Molijera do Sterije dobio poetski tragički prizvuk. Jovan Skerlić naglašava da je u tom delu Sterija pokazao sve svoje posmatračke i spisateljske sposobnosti, dok Slobodan Stojanović Kir Janju svrstava u najcelovitije i najkompleksnije likove „svekolike dramske književnosti našeg jezika“ što ga čini prvim potresnim antiherojem domaće dramske literature. „Kroz Kir Janju Sterija slika opšte poznati tip vojvođanske, pa ne samo vojvođanske čaršije, u kojoj su nosioci trgovačkog duha bili Grci i Cincari koji se osećaju kao Grci“, svedoči Milan Tokin, dok Dimitrije Vučenov, diveći se neprevaziđenoj strukturi ovog dela kaže: „Obilje životne istine kao da je bacilo u zasenak, izguralo iz teksta didaktiku i prenelo je u podtekst.“ Radoslav Lazić u programu 1975. kada je na vršačku pozorišnu scenu postavio kultni komad kaže: „U samom vrhu srpskog pozorišta i drame Sterijina komedija Kir Janja bila je najprivlačnije delo za naše gledalište. U istoriji srpske glume najznačajnije kreacije ostajale su u ovoj sjajnoj komediji. Savremenoj režiji, u traženju novih scenskih mogućnosti i modernog izraza, ovo Sterijino ’šaljivo pozorište’ predstavlja uzbudljiv stvaralački izazov.“
Tako je vršačko Narodno pozorište „Sterija“ ukazalo, u okviru svojih mogućnosti, na značajan jubilej naše pozorišne baštine. U tome njegova uprava i umetnici u isto vreme traže šansu za novim i konkretnijim nalaženjem rešenja za probleme sa kojima se vršačko pozorište stoički bori dugi niz godina. Na temelju proverenih vrednosti i u odbrani istih oni žele da se izbore za više mladih umetnika u ansamblu i umetničkom sektoru čime će omogućiti mladim autorima, istraživačima i umetnicima da nastave proučavanje Sterije i njegovog značaja, a na osnovu tih znanja razvijaju nove ideje, pre svega odbrambenu liniju neospornih vrednosti naše baštine na putu ka savremenom stvaralaštvu.